Chiến dịch Gió lốc: Cuộc tháo chạy tán loạn khỏi Sài Gòn

Câu chuyện về cuộc tháo chạy của Mỹ và những người Việt liên quan khi quân giải phóng tiến vào Sài Gòn 41 năm trước (30/4/1975).

Sài Gòn những ngày cuối cùng của tháng 4 năm 1975. Gần 15 vạn quân giải phóng từ khắp các ngả đường đang rầm rập áp sát thành phố.

Trước đó, Mỹ đã bắt đầu di tản dần công dân nước mình ra khỏi Sài Gòn. Tuy nhiên, khi quân giải phóng đã ngấp nghé ngoài cửa, vẫn còn hàng ngàn người Mỹ kẹt lại trong thành phố. Đấy là còn chưa kể gia đình, vợ con, và cả bồ bịch ở Việt Nam của họ. Rồi đám đồng minh của Mỹ, cả cánh phóng viên. Còn rất nhiều người Việt làm việc cho Mỹ hoặc cho chính quyền Việt Nam Cộng Hòa (VNCH), và cả những kẻ mua giấy tờ để được ra đi. Nếu di tản hết thì phải lên đến cả trăm ngàn con người.

Cục Tình báo Liên bang Mỹ (CIA) đã ra sức đồn thổi về những cuộc tắm máu, những trại tù cải tạo đày ải khi “cộng sản” vào tiếp quản thành phố. Giờ thì không chỉ những người làm cho quân đội và chính quyền VNCH (mà miền Bắc thường gọi là ngụy quân và ngụy quyền) và thân quyến của họ lo sợ muốn ra đi, mà một bộ phận dân chúng cũng hoang mang. Giá tiền để mua một giấy chứng nhận kết hôn với người Mỹ đã tăng chóng mặt trong những ngày cuối.

Chính quyền Mỹ đứng trước một bài toán vô cùng hóc búa. Đưa những ai đi? Bằng cách nào? Và khi nào? Làm sao để vẫn giữ được thể diện cho nước Mỹ?

Từng giờ trôi qua căng thẳng. Cả thế giới nhìn vào.

Từ chập tối ngày 28/4, quân giải phóng bắt đầu ném bom và nã pháo vào sân bay Tân Sơn Nhất. Mới đó đã 40 tháng từ ngày kí Hiệp định Paris, giờ người Sài Gòn mới lại nghe tiếng pháo. Con đường sơ tán chủ chốt bằng đường hàng không tại sân bay thế là đã bị cắt đứt, giờ sẽ đi bằng đường nào đây? Sự hoang mang như vết dầu loang ra khắp thành phố. Người Mỹ và những người Việt liên quan không ai còn có thể ngồi yên. Chỉ còn cách chuyển sang phương án dự phòng mạo hiểm cuối cùng: di tản toàn bộ những người còn lại bằng trực thăng, cái mà người Mỹ gọi là Chiến dịch Gió lốc (Operation Frequent Wind).

CHUẨN BỊ

Những người sẽ di tản (bao gồm người Mỹ, người nước ngoài, và những người Việt được lựa chọn) được phát 1 cuốn sách hướng dẫn nhỏ. Theo đó, ám hiệu bắt đầu chiến dịch là bài hát White Christmas được phát trên Đài Phát thanh Quân đội Hoa Kỳ. Khi nghe hiệu lệnh này, người di tản phải ngay lập tức tập trung tại 1 trong 28 điểm tập kết đã định khắp thành phố. Tại đây, các chuyến xe bus theo 4 tuyến đường khác nhau sẽ đưa họ đến Văn phòng Tùy viên Quân sự Hoa Kỳ (DAO) cạnh sân bay. Từ căn cứ này, trực thăng sẽ chở người di tản ra các tàu của Hạm đội 7 Hải quân Mỹ đợi sẵn ở ngoài khơi biển Vũng Tàu.

Tòa đại sứ cùng nhiều nóc nhà khác ở trong thành phố cũng đã được Mỹ khảo sát và chọn làm điểm hạ cánh, nơi trực thăng sẽ đón người di tản ra căn cứ DAO.

Sáng sớm ngày 29/4, đích thân đại sứ Mỹ ra sân bay giữa tiếng nổ ùng oàng của của đạn pháo để chắc chắn rằng không thể di tản bằng đường hàng không được nữa. Tới 10h48, khi không còn có thể chần chừ thêm được nữa, ông liên lạc về Mỹ xin khởi động Chiến dịch Gió lốc. Chỉ 3 phút sau, đề nghị nhanh chóng được chấp thuận. Giai điệu bài hát White Christmas vang lên trên sóng phát thanh. Cuộc di tản bằng trực thăng lớn nhất trong lịch sử loài người chính thức bắt đầu.

HỖN LOẠN

Thế nhưng, chẳng mấy chốc, mọi việc trở nên hỗn loạn. Số người muốn di tản quá nhiều, đến mức mà các chuyến xe bus và trực thăng chỉ như muối bỏ biển. Cái “hiệu lệnh bí mật” là bài hát White Chrismas kia được rỉ tai nhau đến mức dường như cả thành phố đều biết. Người ta đổ dồn đến các điểm chờ xe bus, các tòa nhà cao tầng nơi có điểm đỗ trực thăng, các bến tàu trên sông Sài Gòn, và đặc biệt là bủa vây tòa đại sứ, hòng mong chen lấn được một chỗ để ra đi.

Hoàng Thị Oanh Oanh năm đó 12 tuổi đi cùng mẹ và các anh chị em. Cha cô bé là một trung tá VNCH đã mất liên lạc với gia đình. Cô hồi tường lại cái ngày 29 tháng 4 điên đảo ấy. Đầu tiên, cả nhà đến phi trường và bắt gặp một khung cảnh vô cùng hỗn loạn – người chạy tứ tán, kêu gào trong cơn hoảng loạn, rượt theo những chiếc xe chạy qua, van xin để được lên máy bay. Rồi cả nhà đi ra bến tàu. “Khi chúng tôi đến đó, cảnh tượng còn ghê hơn.” Oanh Oanh kể. “Người ta nhảy lên thuyền và rớt xuống nước. Có người bị thuyền nghiến lên; người thì khóc, kẻ kêu gào; trẻ con chạy tan tác vì lạc cha mẹ. Cảnh tượng như trong phim. Khói bốc lên khắp nơi. Chúng tôi nghe tiếng súng nổ … nên mẹ tôi quay đầu xe và lái về Tòa Đại Sứ Hoa kỳ.”

TRÊN CÁC NÓC NHÀ

Air America, hãng hàng không dân sự thuộc sở hữu bí mật của CIA, được giao nhiệm vụ đón người di tản tụ tập trên các nóc nhà khắp thành phố. Phi công Tony Coalson vẫn còn nhớ như in: “Có quá nhiều nóc nhà và chúng tôi thực sự không biết cái nào ra cái nào. Chúng tôi chỉ còn biết chọn bừa 1 cái và đáp xuống.”

Nhiều quan chức và sỹ quan của VNCH, dù liên lạc và được trưởng chi nhánh CIA Tom Polgar tìm cách bố trí, cũng không thể chen chân giữa biển người bao quanh tòa đại sứ Mỹ. Trong số đó có cả phó thủ tướng kiêm tổng trưởng quốc phòng Trần Văn Đôn và con trai ông - một bác sỹ nhi khoa trẻ tuổi. Sau một hồi lòng vòng vô vọng giữa các điểm tập kết đông đặc, liên tục khản cổ gọi điện cho các nhân viên CIA, cuối cùng ông được chỉ điểm đến tòa nhà Pittman, số 22 Gia Long, nơi trước đó không được dự kiến là điểm đỗ trực thăng. Phi công Bob Caron của Air America được giao nhiệm vụ đi đón “ngài phó thủ tướng và gia đình”. Khi hạ cánh xuống nóc thang máy tòa nhà 6 tầng này, vẫn giữ quạt quay để trực thăng không đè nặng xuống nền vốn không được thiết kế để chịu lực lớn, nhìn qua cửa máy bay viên phi công la lên khi thấy phải đến 50 người đang leo lên thang. “Sao cái ông phó thủ tướng này có cái gia đình khủng vậy?!”

Không ai trong số những người trên nóc tòa nhà Pittman hôm đó biết mình là nhân vật của 1 trong những bức ảnh mang tính biểu tượng nhất thời đại.

Phóng viên ảnh người Hà Lan Hubert Van Es, tác giả bức ảnh, hồi tường trên tờ New York Times.

Vào khoảng 2:30 chiều, khi tôi đang làm việc trong phòng tối, đột nhiên nghe Bert Okuley hét lên “Van Es, ra đây mau, có chiếc trực thăng trên nóc nhà kia!”. Tôi vớ vội chiếc máy ảnh và cái ống kính dài nhất trong phòng - nó chỉ là cái ống kính 300mm nhưng không còn cái nào hơn - và nhào ra ban công.

Nhìn sang tòa nhà Pittman, có khoảng 20 đến 30 người trên nóc đang trèo thang về phía chiếc trực thăng Huey của Air America. Ở phía trên, một người Mỹ trong bộ đồ dân sự, kéo từng người lên và đẩy họ vào trong trực thăng. Tất nhiên, không có cách nào nhồi nhét hết từng ấy người, vì thế máy bay cất cánh với khoảng 12 hoặc 14 người trên boong (số chỗ quy định của loại máy bay này chỉ là 8). Những người còn lại trên nóc đợi thêm hàng tiếng, hy vọng có chuyến trực thăng khác tới. Nhưng chẳng còn chuyến nào.

Người đứng trên nóc và kéo những người khác lên là nhân viên CIA Oren B. Harnage. Do đây là trực thăng “đi đón gia đình phó thủ tướng” nên mới có người hỗ trợ như vậy. Rất nhiều phi công khác trong cái ngày lịch sử đó phải bay mà không có cả lái phụ. Việc “đón khách” khi đó thật không dễ dàng, vì bạn không được rời buồng lái. Phi công Coalson, người đã bay một mình liên tục hơn 10 tiếng đồng hồ hôm đó kể lại “bạn phải để ý cánh quạt phía sau, phòng trường hợp có ai đó không biết chẳng may đi vào”. Khó nhất là khi cất cánh, vì luồng người vẫn trèo lên trực thằng không ngừng nghỉ. “Bạn phải bay lên thật từ từ chậm rãi, và dòng người sẽ nhận ra và tự ngắt”.

Cũng có những người vẫn cố bám lấy càng máy bay dù biết nó đang cất cánh, và phi công chỉ còn cách lắc trực thăng cho đến khi họ buông ra.

Cứ như vậy, các phi công bay đi bay lại liên tục không nghỉ trong tình trạng đói mệt và căng thẳng tột cùng.

Trời tối dần, bắt đầu có mưa và sấm chớp, tầm nhìn giảm, các nóc nhà thì tối thui. Ở phía dưới, thỉnh thoảng súng lại nổ đì đùng.

Tới 9 giờ tối thì các chuyến bay đón người từ các nóc nhà dừng lại. Từ sau đó, việc di tản chỉ còn tập trung ở tòa đại sứ.

Ở TÒA ĐẠI SỨ

Nằm cách tòa nhà Pittman vài khu phố là tòa đại sứ Mỹ, nơi có thể coi là “mắt bão”, trung tâm của sự hỗn loạn. Theo kế hoạch ban đầu, đây cũng chỉ là một điểm tập kết thông thường, xe bus sẽ chở những người di tản ra căn cứ DAO trước, sau đó 2 trực thăng sẽ đón vị đại sứ, đám tùy tùng và lính gác từ nóc nhà. Thế nhưng, biển người kéo đến vây quanh khiến kế hoạch sớm bị phá sản. Khốn nỗi, khác với căn cứ DAO nơi có tới 6 điểm đỗ trực thăng, tòa đại sứ chỉ có 1 điểm duy nhất trên nóc vốn chỉ chịu được sức nặng của trực thăng vận tải hạng trung. Vì thế, đám lính gác nhanh chóng chặt hạ “cây me của ngài đại sứ” ở bãi đỗ xe trong sân sau để lấy chỗ cho trực thăng lớn hơn đáp xuống. Cây me lớn này trước đó được vị đại sứ ví “vững chắc như thỏa thuận giữa Mỹ và VNCH”.

3 loại trực thăng chính tham gia chiến dịch là Huey (nhỏ, có thể đậu trên các nóc nhà trong thành phố), CH-46 (trực thăng vận tải hạng trung, đậu được trên nóc tòa đại sứ) và CH-53 (trực thăng vận tải hạng nặng, chỉ đậu được dưới sân tòa đại sứ). Huey được lái bởi phi công Air America (CIA) còn CH-46 và CH-53 là của thủy quân lục chiến Hoa Kỳ.

Mẹ của Oanh Oanh bỏ ra một ít vàng để mua giấy tờ giả từ một người bán dọc đường. Khi họ đến tòa đại sứ, đám đông hung hãn đang trèo qua các cánh cổng. Bà mẹ cầm nắm giấy tờ vẫy những người lính gác. “Hai người lính đi ra, tách đám đông, cố để cho chúng tôi đi qua. Dù vậy, người ta nắm, kéo và đạp vào chúng tôi. Mẹ ráng lôi được chúng tôi qua cổng, đi vào bên trong tòa đại sứ.”

Các lính Mỹ đứng gác trên tường, đẩy người này xuống, kéo người kia lên. Những người được kéo vào có thể do người lính gác biết mặt, hoặc họ có giấy tờ hay thư tay gì đó. Đôi khi mọi thứ không rõ ràng, và tùy gã lính gác quyết định. Quyền sinh quyền sát trong tay, chẳng khác gì người soát vé ở một sân vận động bát nháo.

Tướng Richard E. Carey, người chịu trách nhiệm điều hành cuộc di tản, lúc đó ở trên tàu chỉ huy USS Blue Ridge. Mãi đến chiều, ông mớ được biết về tình trạng rối ren ở tòa đại sứ. Kế hoạch lấp tức phải thay đổi, cần rất nhiều trực thăng tới ngay đó. Tuy nhiên, cần phải giải quyết đống người lổn nhổn ở căn cứ DAO trước, nên mãi tới gần 6 giờ chiều, 4 chiếc trực thăng CH-46 đầu tiên đáp mới xuống tòa đại sứ. Từ đó cho đến gần mờ sáng hôm sau, các chuyến trực thăng liên tục đi đi về về chở người di tản ra các tàu ngoài khơi, mặc cho trời đã tối và mưa sấm chớp làm giảm tầm nhìn, và cả nỗi lo lắng bị bắn hạ bởi quân đội các phía.

Phi công 30 tuổi Gerry Berry của thủy quân lục chiến Hoa Kỳ hôm đó lái chiếc CH-46 biệt hiệu Lady Ace 09. Anh được giao 1 nhiệm vụ khá “giản dị”: đón đại sứ Graham Martin ra tàu chỉ huy USS Blue Ridge ngoài khơi. Nhưng việc đó hóa ra không hề đơn giản: vị đại sứ quyết chỉ ra đi khi tất cả những người trong tòa nhà được di tản hết. Berry nhớ lại lần nào đáp xuống nóc nhà, anh cũng hét to ‘tôi đến đây để đón ngài đại sứ’. Và lần nào cũng như nhau, đám lính Mỹ ở đó chẳng thèm đếm xỉa, lạnh lùng sắp xếp những người khác đầy máy bay. Chẳng còn cách nào khác, gã phi công trẻ đành cất cánh chở họ ra các tàu ở biển. Hết lần này đến lần khác. Vậy mà lượng người dường như không hề thuyên giảm.

Ngồi ở Nhà Trắng, tổng thống Mỹ Gerald Ford và ngoại trưởng Henry Kissinger theo dõi vô cùng sốt ruột. Ai cũng tự hỏi đến bao giờ bao giờ cuộc di tản căng thẳng ở tòa đại sứ này mới kết thúc?

2h10 rạng sáng ngày 30/4, đại sứ quán đưa ra con số ước tính là cần khoảng 19 chuyến nữa. Rõ ràng là con số này là không đủ. Người đã vào sân tòa nhà còn rất nhiều, và bất chấp lực lượng bảo vệ, người ta vẫn đang trèo tường trốn vào thêm. Một nhóm người của Sứ quán Hàn Quốc trong lúc đợi đến lượt đã lấy rượu trong quầy uống đến say xỉn.

3h27 sáng, tổng thống Ford yêu cầu không được đón thêm quá 19 chuyến nữa, và đại sứ Martin phải rời đi trên chuyến cuối cùng.

4h30 sáng, con số 19 chuyến đã vượt quá, vẫn còn gần 500 người nữa. Phía đại sứ quán vẫn cố gắng tiếp tục đón đến người cuối cùng. Nhưng phía quân đội thì chỉ muốn dừng. Các phi công đã quá mệt mỏi, còn các chỉ huy thì lo lắng sợ điều gì tệ hại có thể xảy ra. Tướng Carey, người chỉ huy chiến dịch, chỉ thị dứt khoát: từ giờ chỉ được phép đón nốt những người Mỹ còn lại!

Khoảng 20 phút sau, Berry lại đáp chiếc Lady Ace 09 xuống nóc tòa đại sứ. Không biết đó là lần thứ bao nhiêu trong ngày. Như thường lệ người lại được nhét đầy. Thật điên tiết, Berry gọi gã thượng sỹ lại gần buồn lái. “Cho những người này xuống hết! Tôi sẽ không cất cánh khi không có đại sứ trên boong!”, viên phi công hét lên. “Đây là mệnh lệnh của tổng thống”, Berry thêm vào.

Câu thêm vào đó lấp tức tỏ ra có hiệu quả. Gã lính đi xuống và một lúc sau đại sứ Martin cùng những người tùy tùng xuất hiện. Vị đại sứ trông mệt mỏi phờ phạc.

“Hổ đã rời chuồng”, Berry nói vào bộ đàm sau khi trực thăng cất cánh cùng với vị đại sứ trên boong. Lúc đó là 4 giờ 58 phút sáng.

Còn khoảng hơn 60 lính gác Mỹ đang ở khắp nơi: trên tường, ở cổng, trên nóc tòa nhà chính. Dưới sân là khoảng 420 người đang chờ đến lượt – những người đã được hứa chắc nịch bởi người Mỹ là “đã vào tòa đại sứ là vào lãnh thổ Mỹ và yên tâm là sẽ được đi”. Ở phía ngoài tường tòa đại sứ, biển người mênh mông vẫn hy vọng sẽ đến lượt được vào trong.

Thiếu tá Jim Kean, chỉ huy đội lính gác, bí mật lệnh cho đám lính rời vị trí và xếp thành 3 vòng bán nguyệt, từ từ đi lùi rút từ ngoài sân vào trong tòa nhà chính. Đám người trong sân hiểu ngay ra chuyện gì, cũng xếp thành vòng theo sát. Họ nhìn chằm chằm vào nhau, đám lính chĩa súng ra, lùi vào 1 bước, đám người tiến theo 1 bước, nhịp nhàng. Không gian căng thẳng như dây đàn. Khi khoảng hơn nửa số lính đã vào được trong thì rầm 1 tiếng. Ai đó hét lên “họ vào rồi!”. Đám đông bên ngoài đã phá được cổng ngoài và ùa vào sân như dòng nước.

Chị Nguyễn Thu Minh cùng 6 đứa con cũng có mặt tại tòa đại sứ lúc đó. “Lính Mỹ xếp thành một hàng, chĩa súng về phía chúng tôi, rồi lui dần vào trong nhà.”, chị Minh nhớ lại, “Trước khi vào hết bên trong, tên lính cuối cùng bắn lựu đạn cay vô chúng tôi, rồi họ đóng cửa lại. Chúng tôi không thấy đường và không thở được. Người ta chạy tứ tán, kêu gào, và đạp lên những người ngã.”

Sau khi đã chốt chặt cửa tòa nhà chính, lính Mỹ khóa thang máy, rút lên nóc theo đường thang bộ, qua mỗi tầng lại cẩn thận khóa cửa song sắt dẫn lên tầng trên.

Dưới mặt đất, đám đông giận dữ lái một xe bồn nước húc sập cửa tòa nhà chính, rồi ùa vào, túa lên cầu thang theo.

Cần khoảng 3 chuyến CH-46 nữa mới có thể di tản hết đám lính còn lại. Ở dưới cầu thang, đám đông nổi giận lần lượt phá cửa từng tầng một, tiếng răng rắc vang lên ở nóc nhà cũng có thể nghe thấy. Tiếng súng đùng đoàng từ dưới đất hoặc các nóc nhà gần đó chốc chốc lại vang lên.

Trên tàu chỉ huy USS Blue Ridge, tướng Carey giật mình nhận ra một sai lầm chết người. Mọi người đã hiểu nhầm thông báo “Hổ đã rời chuồng” của Berry, và tất cả các trực thăng đang bay đều đã quay về và hạ cánh trên các con tàu. Các phi công đã hoàn thành và nghỉ ngơi. Không ai quay lại đón toán lính còn trên nóc.

Tàu đã đi ra xa ngoài khơi hơn, thời gian bay đến tòa đại sứ cũng dài hơn.

Nhưng Berry và phi công yểm trợ của mình thì chưa nghỉ, họ biết đám lính còn ở đó. Hai người liền lái 2 chiếc CH-46 lại quay trở lại. Nhưng 2 chiếc không đủ chỗ cho hơn 60 còn lại. Khi chiếc Lady Ace 09 rời đi, vẫn còn 11 lính Mỹ cuối cùng trên nóc. Lúc đó đã là 7 giờ sáng.

Đám đông đã lên đến thang bộ tầng trên cùng, ở ngay lối lên nóc. Toán lính dùng lựu đạn hơi cay để ngăn cản, vớ lấy các thiết bị chữa cháy và bất kì thứ gì có ở đó để chặn cửa.

Tại Washington, ngoại trưởng Henry Kissinger họp báo, thông báo chiến dịch đã hoàn thành, người Mỹ đã được sơ tán hết. Bỗng một phóng viên hỏi. “Thưa ngoại trưởng, có báo cáo là vẫn còn lính Mỹ trên nóc tòa đại sứ, xin ông xác nhận và giải thích tại sao?”. Kissinger chết trân trong giây lát.

Cách đó nửa vòng trái đất, tại tòa đại sứ, đã gần 1 tiếng trôi qua, những người lính Mỹ còn lại trên nóc nhà đã nghĩ là mình bị bỏ rơi. Họ bắt đầu tuyệt vọng và nghĩ đến viễn cảnh khi quân giải phóng tấn công lên nóc thì sẽ chiến đấu hay đầu hàng… Bỗng 1 lính gác chỉ tay lên nền trời. Từ xa, hình 1 chiếc CH-46 dần dần hiện rõ. Đó là chiếc CH-46 biệt hiệu Swift 22, lần này thậm chí được dẫn đường bởi 4 trực thăng chiến đấu Cobra. Tiếng động cơ máy bay kích thích đám đông người đang mắc ở trong thang bộ. Họ lại ra sức phá. Cánh cửa lên sân thượng cong lên chực vỡ. Đám lính Mỹ vội vàng lên leo máy bay. Một tên luống cuống ném vội 2 quả lựu đạn cay. Ngay sau đó, gã này đã nhận ra đó là 1 sai lầm ngu xuẩn. Hơi cay bị động cơ hút vào trong trực thăng, cay xè mắt. Máy bay lảo đảo, nâng lên hạ xuống mấy lần. Một lính Mỹ lăn ra ngoài nhưng trèo vào lại được.

Rồi cuối cùng, chiếc Swift 22 vẫn cất cánh thành công. Lúc đó là 7h53 sáng. Chừng 40 phút sau, nó hạ cánh an toàn xuống tàu USS Okinawa.

Đám đông ngay sau đó ùa lên nóc nhà, rồi kiên nhẫn chờ nhưng chẳng còn chuyến nào. Họ dần giải tán.

Chỉ tầm 3 tiếng sau, cách đó chưa đầy 1 cây số, những chiếc xe tăng đầu tiên của quân giải phóng húc đổ cánh cửa sắt của dinh Độc lập, chính thức đặt dấu chấm hết cho chế độ VNCH.

TỔNG KẾT CHIẾN DỊCH

Điểm lại các mốc thời gian chính của chiến dịch:

Cuối cùng, khoảng 7 ngàn người đã được di tản xuyên đêm trong vòng chưa đầy 20 tiếng đồng hồ.

Con số này chưa kể đến những người được di tản bằng trực thăng của Air America, hoặc tự đi trên các trực thăng của không quân VNCH.

Air America với dàn trực thăng gồm 20 chiếc Huey của mình (chưa kể 2 chiếc bị hỏng và 6 chiếc bị lính không quân VNCH cướp để tháo chạy) đã chở tổng cộng 1000 người tới căn cứ DAO, tòa đại sứ, hoặc trực tiếp ra các tàu. Tuy nhiên, trong khi lực lượng thủy quân lục chiến Mỹ được nhận nhiều công lao vì chiến dịch này thì Air America lại ít được nhắc tới. Cũng bởi nó là hãng hàng không “dân sự” và mối liên hệ của nó với CIA là bí mật. Sau cuộc chiến ở Việt Nam, Air America hết nhiệm vụ và giải tán vào năm 1976.

Ngoài 2 lính Mỹ chết vì đạn pháo ở căn cứ DAO rạng sáng ngày 29/4, có 2 phi công khác thiệt mạng ngoài khơi khi trực thăng của họ đâm xuống biển. Trong suốt quá trình diễn ra chiến dịch, chỉ thỉnh thoảng có tiếng súng nhỏ tầm thấp không gây hậu quả gì lớn. Quân giải phóng quan sát cuộc di tản nhưng không can thiệp. Các máy bay chiến đấu được chuẩn bị sẵn trên các tàu sân bay Mỹ đã không cần cất cánh yểm trợ.

Đại sứ Graham Martin là người có vai trò then chốt trong việc quyết định cách thức, thời gian, và danh sách người di tản. Vị đại sứ đã luôn nấn ná, bởi chính ông là người từ sau hiệp định Paris đã nhiều lần lên tiếng trấn an giới chức Sài Gòn rằng Mỹ sẽ không để yên nếu quân miền Bắc đe dọa chế độ. Mà có lẽ chính ông cũng tin vào cái điều không thể xảy ra đó. Ông đã đặt hy vọng vào phòng tuyến Xuân Lộc. Rồi ông lại hy vọng rằng phút cuối Mỹ sẽ can thiệp thế nào đó để có thể đạt được giải pháp chính trị giữ quân giải phóng ở lại bên ngoài Sài Gòn. Ông ngăn cản một cách quyết liệt bất kì hoạt động nào có thể khiến người dân nghi ngờ là người Mỹ sẽ bỏ đi. Không cho dọn chướng ngại vật và vẽ chữ H cho trực thăng đỗ trên các nóc nhà. Không cho chặt cây me trong sân tòa đại sứ để dọn chỗ làm bãi đỗ trực thăng. Không cho lập danh sách đầy đủ những người Việt cần di tản. Ông sợ Sài Gòn sẽ loạn nếu biết người Mỹ chuẩn bị bỏ đi.

Martin đã luôn muốn ra đi đàng hoàng, giữ thể diện cho nước Mỹ. Và cho cả cá nhân ông nữa. Ông mong mỏi chính quyền Mỹ giữ những lời hứa mà ông đã thay mặt họ phát ngôn. Nhưng chẳng ích gì. Nếu quyết định di tản được chuẩn bị cẩn thận và đưa ra sớm hơn có lẽ còn giữ được chút ít thể diện hơn.

Khi bị ép buộc lên trực thăng rời tòa đại sứ, ra đến tàu chỉ huy USS Blue Ridge, ông đã cố gắng nài nỉ thêm các chuyến bay mới để đón nốt tất cả những người còn lại, nhưng không thành công.

Trước khi làm đại sứ ở Việt Nam, Martin có thời gian làm đại sứ ở Thái Lan và Ý. Trong thời gian ở Thái Lan, con nuôi ông, trung úy Glenn Dill Mann chết trên chiến trường Việt Nam, năm 1965. Sau này về Mỹ, ông làm trợ lý cho ngoại trưởng Henry Kissinger một thời gian, rồi nghỉ hưu năm 1977. Martin mất năm 1990 ở tuổi 77.

VỀ BỨC ẢNH TRÊN NÓC NHÀ

Trong nhiều năm, người ta không biết chắc chắn ai là những người trong bức ảnh. Trong ngày hôm đó, có vài trực thăng khác nhau cùng đáp trên nóc tòa nhà đó. Mãi sau này, khi nhiếp ảnh gia Pháp Philippe Buffon công bố một loạt ảnh ông chụp cùng vị trí, người ta mới phân tích và xác nhận đây chính góc máy khác chụp cùng một thời điểm và vị trí với tấm hình nổi tiếng. Đó chính là chiếc Huey (Bell 205) mang số hiệu N47004 do Bob Caron lái, và người đứng trên nóc là nhân viên CIA Oren B. Harnage.

Tuy nhiên, không ai biết phó thủ tưởng Trần Văn Đôn có mặt đúng trên chuyến bay trong ảnh hay không. Theo các câu chuyện về điệp viên Phạm Xuân Ẩn, người đã giúp trùm mật vụ Sài Gòn Trần Kim Tuyến di tản cũng ở tòa nhà Pittman cùng chuyến trực thăng với ông Đôn, thì có vẻ chuyến đó vào lúc chập tối. Trong khi bức ảnh nổi tiếng lại được tác giả kể là chụp vào 2h30 chiều (và theo ông đó là chuyến cuối cùng ở tòa Pittman). Thực ra, theo tài liệu của Air America, còn 2 chuyến cuối của phi công R.W. Hitchman thực hiện vào chập tối, ở tòa nhà gần tòa đại sứ, có lẽ chính là tòa Pittman. Có thể, ông Đôn đã lỡ chuyến bay hồi chiều và đã lên chuyến chập tối đó.

Tác giả bức ảnh Hubert Van Es, trong một thời gian dài, luôn bứt rứt và tìm cách cải chính thông tin về tấm hình. Ông khẳng định đã đặt tiêu đề rất rõ ràng là chụp ở nóc “một tòa nhà trong thành phố” nhưng các báo đều cố tình sửa thành “những người Mỹ chen nhau lên chuyến bay cuối cùng trên nóc Tòa Đại Sứ để rời khỏi Việt Nam”. Sự thực thì đó không phải là tòa đại sứ mà là tòa nhà Pittman ở số 22 Gia Long (nay là đường Lý Tự Trọng), nơi ở của phó chi nhánh CIA. Những người chen lên máy bay cũng phần lớn là người Việt. Còn chuyến trực thăng cuối cùng rời tòa đại sứ những 17 tiếng sau đó.

Dù sao thì điều đó cũng không quá quan trọng, có lẽ số phận của bức ảnh là được lựa chọn để trở thành biểu tượng. Ngày nay, mỗi khi Mỹ phải rút quân khỏi đâu đó, như Iraq chẳng hạn, các tờ báo châm biếm lại vẽ lại bức ảnh này với những bình luận đầy mỉa mai.

Hubert Van Es mất năm 2009 tại Hồng Kông. Khi đó ông 67 tuổi.

Phần: 12

(tài liệu tham khảo ở cuối phần 2)